Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

Σε όλους τους πολιτισμούς για χιλιετίες, η φύση αποτελούσε πηγή θεραπείας και αναζωογόνησης. Η επαφή με τη φύση μας επηρεάζει, ψυχικά και σωματικά, μέχρι τα κύτταρά μας. Η βαθιά επίδραση της φύσης στην ανθρώπινη υγεία και ευημερία δεν είναι μόνο μία εμπειρική διαπίστωση, αλλά επιβεβαιώνεται σήμερα και από την επιστήμη. 

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας απομακρύνει όλο και περισσότερο από την άμεση επαφή με τη φύση.  Από την άλλη, το χρόνιο στρες μπορεί να οδηγήσει σε πολλά προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων των καρδιακών παθήσεων, του διαβήτη, των αγχωδών διαταραχών και της κατάθλιψης. Όλο και περισσότερες μελέτες μας αποκαλύπτουν τη θεραπευτική δύναμη της φύσης. Η αλληλεπίδραση με τη φύση, ακόμα και αν πρόκειται για εστίες πράσινου σε αστικούς χώρους, μπορεί να συμβάλλει στην καταπολέμηση χρόνιων ασθενειών, στην ανακούφιση από το στρες και την κατάθλιψη, στην προώθηση της ταχύτερης επούλωσης, στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος, την καταπολέμηση της παχυσαρκίας, την ψυχική υγεία, και πολλά άλλα. [1] Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημοσίευσε πρόσφατα μια έκθεση με τίτλο Green and Blue Spaces and Mental Health [2], η οποία δείχνει ότι το να αφιερώνουμε χρόνο στη φύση, συμπεριλαμβανομένων των αστικών χώρων πράσινου, βελτιώνει τη διάθεση, τη συμπεριφορά και την ψυχική υγεία. Επιπλέον, η έρευνα δείχνει ότι η έκθεση σε δάση, πάρκα, κήπους ή ακτές μπορεί να βοηθήσει στον μετριασμό των ψυχολογικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, να προωθήσει τη σωματική δραστηριότητα και να προσφέρει ευκαιρίες για κοινωνική αλληλεπίδραση. Μια μελέτη σε 20.000 ανθρώπους διαπίστωσε ότι όσοι περνούν τουλάχιστον 120 λεπτά την εβδομάδα στη φύση, είτε σε κάποιο πάρκο της πόλης τους είτε σε άλλο φυσικό περιβάλλον, είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναφέρουν καλύτερη υγεία και ευεξία.  [3]

«Πράσινη Άσκηση»: Σωματική δραστηριότητα με τα οφέλη της φύσης

Η «πράσινη άσκηση», ένας όρος που επινοήθηκε για τη σωματική δραστηριότητα που πραγματοποιείται σε φυσικά περιβάλλοντα, συνδυάζει τα οφέλη της σωματικής δραστηριότητας και της φύσης.  Είτε πρόκειται για περπάτημα, ποδηλασία, yoga, tai chi ή qigong, η πράσινη άσκηση μπορεί να βελτιώσει την αυτοεκτίμηση και τη διάθεση σε μόλις πέντε λεπτά, με την παρουσία νερού να αυξάνει κατακόρυφα τα θετικά αποτελέσματα. Τα οφέλη για την υγεία της πράσινης άσκησης έχουν επανειλημμένως τονιστεί και περιλαμβάνουν μείωση της αρτηριακής πίεσης, του καρδιακού ρυθμού, της κόπωσης, του άγχους και της κατάθλιψης, τη βελτίωση της ποιότητας του ύπνου, αυξημένη δημιουργικότητα, βελτίωση της διάθεσης,  της αυτοεκτίμησης και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. [4]  Ο καθηγητής βιοσυμπεριφορικής υγείας Dr. Joshua Smyth Ph.D στο Penn State, ανακάλυψε ότι όταν οι άνθρωποι ακούν ωδικά πτηνά, η ένταση στο νευρικό τους σύστημα μειώνεται, όπως αυτή μετράται από τη μεταβλητότητα του καρδιακού ρυθμού, ενώ αντιθέτως αυξάνεται με το βουητό των αυτοκινήτων και το βρυχηθμό των αεροπλάνων. 

Γιατί η επαφή με τη φύση μας ωφελεί τελικά;

Ένας αυξανόμενος όγκος ερευνών υποδηλώνει ότι το να περνάμε χρόνο σε φυσικό περιβάλλον μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των συναισθημάτων του στρες, στην αύξηση της χαλάρωσης και στη βελτίωση της διάθεσης. Αυτό συνδέεται με την υπόθεση της βιοφιλίας (biophilia), που υποστήριζε σθεναρά με το ερευνητικό του έργο ο Ε.Ο. Wilson, Αμερικανός βιολόγος, τονίζοντας ότι «οι άνθρωποι έχουν μία έμφυτη παρόρμηση να συνδέονται με τη φύση και άλλες μορφές ζωής». Η θεωρία της βιοφιλίας πρότεινε ότι από τη στιγμή που εξελιχθήκαμε στη φύση, οι αισθήσεις και οι ρυθμοί του σώματός μας ταιριάζουν καλύτερα σε αυτό το περιβάλλον. Οι φυσικοί χώροι, τα τοπία, τα χρώματα, οι ήχοι, οι μυρωδιές,  είναι το εξελικτικό μας «καταφύγιο» όπου μπορούμε να ξεκουραστούμε και να αναζωογονηθούμε. Είμαστε βαθιά δεμένοι με έναν κόσμο από τον οποίο έχουμε απομακρυνθεί. Παρά τις ανέσεις και την «ασφάλεια» του σύγχρονου κόσμου, υπάρχει ένα τίμημα για την αστική ζωή. Η φύση έχει μια ηρεμιστική επίδραση στο μυαλό, μειώνοντας τον  «νοητικό μηρυκασμό» – τις επαναλαμβανόμενες σκέψεις και αρνητικά μοτίβα που επιτείνουν το άγχος και συνδέονται με την εμφάνιση της κατάθλιψης.  Μια μελέτη που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ [5] διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που περπατούσαν σε φυσικό περιβάλλον εμφάνιζαν μειωμένη δραστηριότητα σε μια περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τον κίνδυνο για ψυχικές ασθένειες σε σύγκριση με εκείνους που περπατούσαν σε αστικό περιβάλλον. «Αυτά τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι οι προσβάσιμες φυσικές περιοχές μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχική υγεία στον ταχέως αστικοποιημένο κόσμο μας», δήλωσε η συν-συγγραφέας Gretchen Daily, Καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Επιστήμης του Bing και ανώτερος συνεργάτης στο Stanford Woods Institute for the Environment. «Τα ευρήματά μας μπορούν να βοηθήσουν στην ενημέρωση του αυξανόμενου κινήματος παγκοσμίως για να γίνουν οι πόλεις πιο βιώσιμες και να γίνει η φύση πιο προσιτή σε όλους όσοι ζουν σε αυτές.Επιπλέον, η έκθεση στη φύση βελτιώνει τη συγκέντρωση και τη γνωστική λειτουργία. Η Θεωρία Αποκατάστασης Προσοχής (Attention Restoration Theory - ART) εξηγεί πώς η φύση μπορεί να αποκαταστήσει την εστίαση και την προσοχή μας και υποστηρίζει ότι τα αστικά περιβάλλοντα απαιτούν αυτό που ονομάζεται κατευθυνόμενη προσοχή, η οποία μας αναγκάζει να αγνοούμε τα ερεθίσματα που αποσπούν την προσοχή, ενώ τα φυσικά περιβάλλοντα προσελκύουν τη λεγόμενη ακούσια προσοχή μας, η οποία κρατά την εστίασή μας αβίαστα, αλλά προκαλεί συναισθήματα ευχαρίστησης και αναζωογόνησης. Σε μια μελέτη στη Νότια Κορέα, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν μαγνητικό τομογράφο για να εξετάσουν τον εγκέφαλο των συμμετεχόντων καθώς έβλεπαν είτε σκηνές της φύσης είτε αστικές σκηνές. Ενώ οι σκηνές της φύσης ενεργοποίησαν περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με την ευτυχία, τη διορατικότητα και την ελεύθερη σκέψη, οι αστικές εικόνες διήγειραν περιοχές που σχετίζονται με  τον φόβο και το άγχος. Σε μια πρόσφατη εργασία, ο Dr. Howard Frumkin, MD, PH, ειδικός σε θέματα δημόσιας υγείας, τεκμηρίωσε έναν μακρύ κατάλογο μελετών που δείχνουν πώς η επαφή με τη φύση ωφελεί την ψυχική και σωματική υγεία με πολύ συγκεκριμένους και μερικές φορές εκπληκτικούς τρόπους. Μία από τις πρώτες κλινικές μελέτες έδειξε ότι  ασθενείς  που τα δωμάτια του νοσοκομείου είχαν θέα τα δέντρα ανάρρωσαν γρηγορότερα μετά από ένα βαρύ χειρουργείο, κατανάλωσαν λιγότερα παυσίπονα και είχαν λιγότερες επιπλοκές από τους ασθενείς με θέα έναν τοίχο.

Forest bathing: καινούρια τάση ή αναγκαιότητα;

Το Shinrin-yoku 森林浴, το forest bathing όπως αναφέρεται διεθνώς, είναι μια ιαπωνική θεραπευτική πρακτική που συνταγογραφείται ευρέως σε ασθενείς στην Ιαπωνία προκειμένου να βοηθήσει στη μείωση της αρτηριακής πίεσης και των επιπέδων στρες, στην ανακούφιση της κατάθλιψης και του άγχους, στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού και της αυτόνομης λειτουργίας, στη βελτίωση του ύπνου και στην τόνωση της διάθεσης, της δημιουργικότητας και της ενέργειας. Το forest bathing δεν είναι μια εντελώς νέα συνήθεια. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη δεκαετία του 1980 στην Ιαπωνία, κατά τη διάρκεια μιας ριζικής αλλαγής στην οικονομία. Η νέα τεχνολογία και οι επιχειρήσεις έφεραν ανθρώπους από την καταπράσινη, δασική, ύπαιθρο στα μεγάλα αστικά κέντρα. Αυτός όμως ο νέος τρόπος ζωής  συνδέθηκε με υψηλά επίπεδα άγχους και αρνητική επίδραση στην υγεία των εργαζόμενων. Οι ασθένειες που σχετίζονται με το άγχος άρχισαν να αυξάνονται δραματικά. Έτσι, ερευνητικές μελέτες που χρηματοδοτήθηκαν από την κυβέρνηση προσπάθησαν να αποκαλύψουν τι προκαλεί αυτά τα προβλήματα υγείας. Ένα από τα ερευνητικά προγράμματα έθεσε το ερώτημα: «Τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι εκτίθενται σε δασικά περιβάλλοντα;» Έτσι προέκυψε αυτή η νέα πρακτική. Όσον αφορά την ανθρώπινη υγεία και ευεξία, οι μελέτες αποκάλυψαν ότι το forest bathing μας βοηθά να ανακάμψουμε από το στρες και το τραύμα μειώνοντας τα επίπεδα αδρεναλίνης και κορτιζόλης και ανακουφίζοντας τα συμπτώματα του άγχους και της κατάθλιψης. Κάποιες μελέτες σημειώνουν ότι μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα προληπτικό μέτρο κατά του καρκίνου και άλλων χρόνιων ασθενειών.[6] Στην Κορέα και την Ιαπωνία, το forest bathing είναι μέρος του εθνικού προγράμματος υγειονομικής περίθαλψης. Υπολογίζεται ότι αυτές οι πρακτικές εξοικονομούν δισεκατομμύρια σε δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης ετησίως. «Οι αντιδράσεις των ανθρώπων στη δασοθεραπεία ποικίλλουν», μας λέει η Blake Ellis, εξειδικευμένη οικοθεραπεύτρια. Οι συνεδρίες της στοχεύουν στην προαγωγή της ευημερίας τόσο των ανθρώπων όσο και της γης, μέσω καθοδηγούμενων θεραπευτικών και αποκαταστατικών δραστηριοτήτων σε τοπικά φυσικά περιβάλλοντα. «Κάποιοι μπορεί να νιώσουν ξανά παιδιά και να έχουν διάθεση να παίξουν και να χαρούν την επαφή με τα στοιχεία της φύσης. Κάποιοι μπορεί απλώς να χαλαρώσουν για μερικές ώρες.  Άλλοι άνθρωποι μπορεί να νιώσουν ακόμα και έντονη θλίψη», μας εξηγεί η B. Ellis. «Δυστυχώς, στην κοινωνία μας, είμαστε αναγκασμένοι να κινούμαστε με αυτόν τον αφύσικο, ξέφρενο ρυθμό συνεχώς. Δεν επιβραδύνουμε ακόμη και όταν ολόκληρη η φύση επιβραδύνει, για παράδειγμα κατά τους χειμερινούς μήνες. Και κάθε φορά που τελικά επιβραδύνουμε, όπως για παράδειγμα κοντά στη φύση, μπορεί να βιώσουμε συναισθήματα που δεν είχαμε τον χώρο ή τον χρόνο ή την ενέργεια να αντιμετωπίσουμε πριν. Και αυτό μπορεί να λειτουργήσει πραγματικά απελευθερωτικά».

Στο πρόγραμμα που συντονίζει, υποστηρίζονται παιδιά  δημοτικού προκειμένου να ξεπεράσουν συναισθηματικές δυσκολίες που σχετίζονται με τις καταστροφικές συνέπειες του Dixie Fire, της μεγάλης πυρκαγιάς στη Νότια Καλιφόρνια  του 2021. «Η φύση μας συνδέει με την πνευματικότητά μας μέσα από έννοιες όπως το δέος, το θαύμα και την ευγνωμοσύνη. Μας υπενθυμίζει να ξεκουραζόμαστε όταν είμαστε κουρασμένοι, να απολαμβάνουμε κάθε αναπνοή και να δεχόμαστε αυτό που μας συμβαίνει, έτσι ακριβώς όπως είναι, την κάθε στιγμή».

Γνωρίζατε ότι στο χώμα υπάρχουν μικρόβια με αντικαταθλιπτικές ιδιότητες;

Σύμφωνα με έρευνα η επαφή με το χώμα και ένα συγκεκριμένο βακτήριο του εδάφους, το Mycobacterium vaccae, πυροδοτεί την απελευθέρωση σεροτονίνης στον εγκέφαλό μας. Η σεροτονίνη είναι μια χημική ουσία, ένα φυσικό αντικαταθλιπτικό που ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα. Τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης στον εγκέφαλο συνδέονται με την κατάθλιψη. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ και το University College του Λονδίνου ανακάλυψαν σε δοκιμές με εργαστηριακά ποντίκια, ότι το «φιλικό» αυτό βακτήριο που βρίσκεται συνήθως στο έδαφος, ενεργοποιεί τα εγκεφαλικά κύτταρα για να παράγουν τη χημική ουσία σεροτονίνη, ενώ άλλαξε τη συμπεριφορά των ποντικών με παρόμοιο τρόπο με τα αντικαταθλιπτικά. Μάλιστα από τα συμπεράσματα της μελέτης εξηγείται γιατί η ανισορροπία του ανοσοποιητικού συστήματος θα μπορούσε να κάνει ορισμένους ανθρώπους ευάλωτους σε διαταραχές της διάθεσης όπως η κατάθλιψη. Ο επικεφαλής  Dr. Chris Lowry από το Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ είπε: «Αυτές οι μελέτες μας βοηθούν να κατανοήσουμε πώς το σώμα επικοινωνεί με τον εγκέφαλο και γιατί ένα υγιές ανοσοποιητικό σύστημα είναι σημαντικό για τη διατήρηση της ψυχικής υγείας».

Ο Dr. Lowry και οι συνεργάτες του έστρεψαν το ενδιαφέρον τους σε αυτό το πεδίο, όταν άκουσαν ότι οι ασθενείς με καρκίνο που έλαβαν θεραπεία με το βακτήριο Mycobacterium vaccae ανέφεραν βελτιώσεις στην ποιότητα ζωής τους. Υπέθεσαν ότι αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι τα συγκεκριμένα βακτήρια ενεργοποιούσαν τα εγκεφαλικά κύτταρα για να απελευθερώσουν περισσότερη σεροτονίνη. [7] Όταν έδωσαν θεραπεία σε ποντίκια με Mycobacterium vaccae, διαπίστωσαν ότι πράγματι ενεργοποιούσε μια συγκεκριμένη ομάδα εγκεφαλικών νευρώνων που παράγουν σεροτονίνη. Το διαπίστωσαν αυτό μετρώντας την ποσότητα του c-Fos στην περιοχή, ενός βιοχημικού δείκτη του οποίου η παρουσία δείχνει ότι οι νευρώνες που απελευθερώνουν σεροτονίνη έχουν εκτοξευθεί. 

Η σεροτονίνη, επίσης γνωστή ως 5-HT (συντομογραφία της 5-υδροξυτρυπταμίνης), βρίσκεται στο έντερο, τον εγκέφαλο, τα νεύρα και το αίμα των ανθρώπων και άλλων ζώων. Υπάρχουν 14 διαφορετικοί υποδοχείς που συνδέονται με τη σεροτονίνη, ο καθένας λειτουργεί με διαφορετική ιδιότητα αυτού του εξαιρετικά πολυλειτουργικού χημικού αγγελιοφόρου. Εκτός από μια σειρά από φαρμακολογικές δράσεις, η σεροτονίνη συστέλλει τα αιμοφόρα αγγεία, διατηρεί την επικοινωνία μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου και του κεντρικού νευρικού συστήματος, ρυθμίζει την έκκριση των πεπτικών υγρών και βοηθά στον έλεγχο της διέλευσης της τροφής μέσω του εντέρου. Διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου και του σώματος χρειάζονται διαφορετικά επίπεδα σεροτονίνης. Στον εγκέφαλο για παράδειγμα, ο υποθάλαμος (που εμπλέκεται στη ρύθμιση της διάθεσης) χρειάζεται πολλή σεροτονίνη ενώ ο φλοιός (που εμπλέκεται σε πολλές περίπλοκες διαδικασίες όπως η σκέψη, η μνήμη, η προσοχή, η επίγνωση και η συνείδηση) χρειάζεται μόνο λίγη. Τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης συνδέονται με μια σειρά από διαταραχές όπως η επιθετικότητα, το άγχος, η κατάθλιψη, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD), η διπολική διαταραχή, το ευερέθιστο έντερο,  η νόσος Crohn και η ινομυαλγία.

Τα αντικαταθλιπτικά δρουν αυξάνοντας τα επίπεδα σεροτονίνης σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου. Αυτό το βακτήριο φαίνεται να είναι ένα φυσικό αντικαταθλιπτικό που υπάρχει ελεύθερα στο έδαφος. Μπορεί κάποιος να επωφεληθεί από τις αντικαταθλιπτικές του ιδιότητες, απλά παίζοντας στο χώμα ή κάνοντας εργασίες κηπουρικής που μας φέρνουν σε επαφή με το χώμα.

Η ίδια έρευνα έρχεται να μας αποκαλύψει ότι κάθε φορά που συλλέγουμε καρπούς και λαχανικά απευθείας από το φυτό, απελευθερώνεται ντοπαμίνη στον εγκέφαλο. Οι ερευνητές υποθέτουν ότι αυτή η απόκριση εξελίχθηκε μέσα στα σχεδόν 200.000 χρόνια που ο άνθρωπος ήταν κυρίως τροφοσυλλέκτης και κυνηγός, οπότε η εύρεση τροφής ή κυνηγιού συνοδευόταν με έκκριση ντοπαμίνης  στο κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα την πυροδότηση μιας κατάστασης ευδαιμονίας ή ήπιας ευφορίας. Η απελευθέρωση ντοπαμίνης μπορεί να πυροδοτηθεί ακόμα και από την όραση (βλέποντας για παράδειγμα τον καρπό ενός δέντρου) και τη μυρωδιά, καθώς και από τη συλλογή του καρπού. Η σύγχρονη μεταφορά αυτής της λειτουργίας του εγκεφάλου και η υψηλή ντοπαμίνη έχει πλέον αναγνωριστεί ως η βιολογική διαδικασία που παίζει ρόλο στον εθισμό των καταναλωτών ή στην ψυχαναγκαστική διαταραχή αγορών. Η σύγχρονη επιστήμη του marketing εφευρίσκει συνεχώς τρόπους πρόκλησης ανάλογης πυροδότησης ντοπαμίνης μέσω της διαφήμισης.

Η «υπόθεση της βιοποικιλότητας» και το παράδειγμα της Φινλανδίας

Η «υπόθεση της βιοποικιλότητας» [8] δηλώνει ότι η επαφή με το φυσικό περιβάλλον εμπλουτίζει το ανθρώπινο μικροβίωμα, προάγει την ισορροπία του ανοσοποιητικού και προστατεύει από αλλεργίες και φλεγμονώδεις διαταραχές.

Προστατευόμαστε από δύο ένθετα στρώματα βιοποικιλότητας, τη μικροχλωρίδα του εξωτερικού στρώματος (έδαφος, φυσικά νερά, φυτά, ζώα) και το εσωτερικό στρώμα το οποίο αποτελείται από βακτήρια, μύκητες, πρωτόζωα και ιούς, που κατοικούν στο έντερο, στους αεραγωγούς, στο δέρμα και σε άλλα μέρη του σώματος. Η ποσότητα μόνο των βακτηρίων (που κωδικοποιούν σχεδόν 3 εκατομμύρια γονίδια) στο σώμα, είναι περίπου ίδια με τον αριθμό των δικών μας κυττάρων (που κωδικοποιούν περίπου 20.000 γονίδια). Εισέρχονται στο σώμα με την τροφή, το νερό, τον αέρα και μέσω της επαφής με το περιβάλλον και  χρησιμοποιούν το σώμα ως βιότοπό τους.